Tholen - “Het is niet de bedoeling dat iedereen gaat experimenten, terwijl er al veel bekend is.” Dat zei klimaatspecialist René Beerkens donderdagmiddag tijdens zijn presentatie op een speciaal telersevenement over de energiecrisis in Tomatoworld. De middag werd druk bezocht. Alle beschikbare stoelen waren vol met telers van ver buiten het Westland (ook Vlaamse telers waren aanwezig) en een enkeling moest zelfs teleurgesteld worden. De aanwezigen kregen de de theorie over datagedreven en energiezuinig telen uitgelegd én waar mogelijk praktische handvatten aangereikt.
Het openingswoord kwam van Miranda van den Ende van Tomatoworld. "Van energie krijg je het normaal gesproken warm, maar nu krijgen we er juist de bibbers van." Op het evenement zelf was daar niets van te merken. De sfeer zat er goed in en met als slotstuk een presentatie van voormalig F1-coureur Robert Doornbos gingen de aanwezige telers en een handjevol toeleveranciers goed gemutst de borrel in.
Ab van Marrewijk aan het woord. Foto: Joyce van Dalen (Tomatoworld)
Gefluit gaskraan stelt gerust
Tijdens die borrel greep Miranda de gelegenheid aan nog even stil te staan bij het afscheid van Ab van Marrewijk. Hij stopt na 2,5 jaar als teler bij het tuinbouwdemonstratiecentrum om zich op andere projecten te storten.
Ook bij het begin van de middag werd zijn afscheid al even genoemd, waarna Ab zelf als eerste een woordje mocht geven. Hij ging daarin terug naar de jaren tachtig, naar de 'eerste keer code rood'. De zenuwen van teler Ab werden op dat moment ernstig op de proef gesteld met buiten -10 graden Celsius en een straffe oostenwind. "Meerdere keren per nacht ging ik mijn bed uit, broek over mijn pyjamabroek en hop de kas in om te kijken of alles het nog deed. Als ik dan de gaskraan nog hoorde fluiten, dan gaf dat weer even rust."
Ab wist met nog wat anekdotes direct de brug naar de teeltpraktijk te slaan. Bijvoorbeeld met een verhaal over het met vrienden leegdrinken van een krat bier om daarna de lege flesjes half met water te vullen om ze zo creatief in te zetten om de temperatuur in de kas in de gaten te houden.
Robert Solleveld wees op het belang van het blijven doen van onderzoek binnen onder meer Kas als Energiebron. Foto: Joyce van Dalen (Tomatoworld)
'Drie cruciale sensoren'
De volgende sprekers deden dat ook. Mark van der Werf en de al genoemde René gingen in op de theorie achter Plant Empowerment. Daarbij sloegen zij, op verzoek van Robert Solleveld van Glastuinbouw Nederland, heel wat pagina's in hun presentatie over om direct naar de conclusies te gaan. Aan de hand van een reeks (aandachts)punten werden heel wat praktische tips met de zaal gedeeld.
Zorg voor goede data, was één van die tips. René besprak de volgens hem 'drie cruciale sensoren' voor telers: een meetbox boven het scherm, een pyrgeometer en een RV-sensor buiten op de kas. De aanwezigen werden gevraagd door hun hand op te steken aan te geven of ze al zo'n sensor in bezit hebben. Een meetbox heeft meer dan de helft, koppeling voor klimaatsturing was al minder gebruikelijk. Een pyrgeometer is ook redelijk ingeburgerd, in ieder geval veel meer dan vijf jaar terug, stipte Mark aan. Een van de telers in de zaal gaf aan dat hij dankzij deze sensor naar schatting 20% meer is gaan schermen dankzij inzichten over uitinstraling.
De derde sensor is de RV-sensor buiten op de meteomast. Deze sensor geeft de teler een cijfer om op te sturen in plaats van het, zoals René het schetste, nu nog vaak in de praktijk 'naar de lucht kijken' (mooi blauw) en naar de windrichting (hoge noordse winden) om te bepalen of de ramen geknepen moeten blijven.
Mark van der Werf en René Beerkens. Foto: Roel Dijkstra Fotografie
Plan op basis van licht
Een ander belangrijk advies aan de telers is om een plan te maken aan de hand van licht. Mark vertelde dat het goed mogelijk is al voor het hele jaar vooruit te plannen en dan op de dag zelf nog enkel te finetunen. Belangrijk is om bij de hoeveelheid licht een etmaaltemperatuur te zoeken.
Zeker nu de lampen deze winter niet of minder aangaan, kunnen er in de lichtinput gaten ontstaan. Daarop moet de teler acteren. Als het aan de voorstanders van Plant Empowerment ligt praten telers straks niet meer over 'welke etmaaltemperatuur ze gedraaid hebben' maar over de snelheid die ze gemaakt hebben. De DLI, Daily Light Integral of lichtsom, is daar belangrijk voor. Verder zouden telers het in plaats van over joules meer moeten hebben over de mol/PAR verhouding.
Halverwege het programma was er een korte pauze en na afloop een uitgebreidere borrel. Foto: Joyce van Dalen (Tomatoworld)
Zuinig ventileren
Op het scherm verscheen vervolgens een afbeelding van een jaarplot met gegevens over netto-instraling, weergegeven in rood en blauw. Dat leverde een trechtervormige afbeelding op uit een project met Het Nieuwe Telen bij Vereijken Kwekerijen. De gegevens geven inzicht in of een plant nog kan verdampen. Een testje tussendoor leerde dat nog maar weinig telers schermen op het uitstralingsgetal. Een aanrader volgens de specialisten.
Met twee andere grafieken liet René zien dat 4% minder ventileren een grote energiebesparing op kan leveren. De klimaatspecialist vergeleek de strategie van de referentietelers in de Autonomous Greenhouse Challenge met tomaten met die van de winnaars. Zij ventileerden over een half jaar gezien 7% in plaats van de 11% van de referentietelers. In deze context viel ook de term voornachtverlaging. Volgens de heren iets om voorzichtig mee te zijn, omdat op dat moment er veel energie verloren gaat, terwijl het meer gestaag laten teruglopen van de temperatuur ook kan.
Slide over ventileren uit presentatie Mark en René waarin René liet zien wat het verschil was tussen de winnaars in de Autonomous Greenhouse Challenge en de referentietelers (met rechts herkenbaar de piek voor voornachtverlaging)
Verdamping aan de gang houden
Om de verdamping op gang te houden is luchtbeweging iets waar, zeker nu energie duur is, meer aandacht naar uitgaat. Nu is een minimumbuis erin stoppen een manier waarop telers de lucht in beweging brengen, maar met een ventilator die veel zuiniger is, kan dat ook. "In Tomatoworld," zo vertelde René, "wordt om zuinig te telen momenteel ook druk gekeken naar wat er kan met het van het boven het scherm vandaan halen en van buiten halen van lucht."
Daarmee komen we bij schermen aan, het specialisme van Ton Habraken. Hij hield een quiz met de zaal en had vijf prijzen te verdelen. Paprikateler Wilbert van den Bosch van Peppers Unlimited ging met de hoofdprijs aan de haal. Hij krijgt een gratis Energie Efficiëntie Analyse aangeboden vanuit alle Plant Empowerment-partners.
Luchtbeweging
Ton adviseerde telers altijd te beginnen met als basis een gelijk klimaat. Zonder dat, is erop sturen moeilijk. Een ander advies was om te stoppen, of in ieder geval zo minimaal mogelijk, te kieren. Verder is het een aanrader volgens Ton om luchtbeweging boven het scherm te voorkomen. Daarvoor is het plaatsen van nokschotten mogelijk en ook het afsluiten van tralies om de 30 à 50 meter behoort tot de mogelijkheden. Ton wees de telers er daarbij wel op dat 'een AC-folietje' alleen hierbij niet werkt. Lucht is zwaar, dus een stevig folie is nodig om de luchtbeweging te stoppen.
Dankzij schermen blijft het kasdek kouder. Dat koudere dek helpt voor condensatie en vochtafvoer. Zowel Ton als de vorige sprekers hadden nadrukkelijk ook aandacht voor input en output, oftewel wat stop je in de kas (of krijg je gratis) en wat kost dat. Bekend is al jaren dat 13 liter water de kas uit krijgen 1 kuub gas kost. Op Kas als Energiebron is hier meer over te lezen. Zowel om condensatie te krijgen én bij vochtafvoer de kas uit is energie nodig. Hoe beter de vochtbalans, hoe minder energie het kost. Nu telers zuiniger telen en oude manieren om dit probleem te tackelen heel duur zijn geworden, zijn nieuwe manieren nodig. De schermspecialist adviseerde de zaal zeker een RV- en temperatuursensor boven het schermdoek te plaatsen.
Rol van voorhoofd bij belichtingskeuze
De laatste tuinbouwtechnische spreker voordat oud-F1-coureur Doornbos het woord kreeg was Sander Hogewoning van Plant Lighting. Hij focuste deze keer bij belichting op energie, ook de reden voor steeds meer telers om van HPS- op (full) LED-belichting over te stappen. Zijn basistip wat dat betreft aan telers: kies voor een armatuur dat efficiënt is, maximale micromollen per watt.
Eén van de punten waarbij hij stilstond was stralingswarmte. Veelgehoord is dat telers die warmte (vrezen te) missen bij de overstap naar LED. Nu is LED zeker geen 'koud licht' zoals Sander liet zien, maar near-infra-red-straling geeft een LED-armatuur inderdaad niet. Een teler die onder zijn HPS-lampen staat voelt dat goed, zijn voorhoofd absorbeert die warmte goed. De vraag is echter of dat voor alle planten ook geldt? Sander liet zien dat dit genuanceerder ligt.
Robert Doornbos trok, zonder het heel bewust te noemen, de vergelijk tussen Formule 1 en datagedreven telen. Zijn presentatie bleef luchtig, met onder meer filmpjes over wat G-krachten met een mens doen (meer dan menigeen denkt, dus autocoureurs zijn echt wel getrainde sporters).
Antwoorden
Vuistregels als '100 joule per tros tomaten bij een stengeldichtheid van 2,5', gelden bij de overstap niet meer, liet Sander verder zien. Ook wees hij erop dat de veelgebruikte licht/temperatuurrratio (RTR) sterk in betrouwbaarheid daalt. Welk armatuur moet ik dan kiezen, is een vraag die Sander weleens tijdens presentaties krijgt. Dondermiddag gebeurde dat, tot zijn grote tevredenheid, niet. De belichtingsspecialist wil er juist voor pleiten om goed te kijken naar wat de plant nodig heeft en naar wat een armatuur allemaal kan. Soms ook lastig, want volgens Sander is er bijvoorbeeld nog heel weinig bekend over wanneer een gewas nu precies nog wel of niet kan verdampen.
Antwoord op die vraag zou de sector weer een stuk verder helpen, maar zoals dat gaat, is het niet voor de hand liggend dat dit antwoord er (heel) snel is. Met alle andere aangereikte tips en adviezen kunnen de telers echter wel weer vooruit. En niet te vergeten ook met de tijdens de borrel onderling door telers en toeleveranciers uitgewisselde ervaringen, tips en kennis. Het zou goed zijn als, ook als de crisis hopelijk weer een keer wegebt, dergelijke sessies met veel telers vaker blijven plaatsvinden.